DERYÂYI SİM İÇİNDE ZÜMRÜT GERDANLIK

Bâb-ı Hümâyun…

Sultan Üçüncü Ahmet Hân, güzel yüzünü ve mercan mevceli gözlerini annesi Râbia Gülnûş Emetullah Sultan’dan mı almış? Öyle olmasa ikindi güneşinin bu solgun saatinde varlığın orta yerinde dehrin gözleri gibi parlar mı bu çeşme?

Asırlardır ebediyete akan bu sebil, hâfızasına sinen binlerce bakışla beni fark etti mi acaba? Ürperiyorum… İlk defa eşyânın beni fark etmiş olmasından korkuyorum. Ona baktığımda kalbime üşüşen yüzler, sesler ve görüntüler, kendinden çok benim varlığıma bir kanıt sanki. Ne tuhaf… İlk defâ bir çeşmenin varlığımda bir payı olduğunu hissediyorum… Vâr olmak biraz da hâfızaya dokunan suretler, sesler ve kokularmış demek.

Peki ya bundan ötesi?

Sultân Üçüncü Ahmed Hân’in ilk padişahlık günleri disiplinden çıkmış yeniçerileri yatıştırma gayreti içinde geçmiş. Ne tuhaf… Devlet-i Âli Osmâni, bir asitin demiri eritir gibi erimeye başladığı o sinsi ve menhus hastalığın sancısını ve solgun yüzünü örtmek için gül sîmâ pâdişah kalbinin hâllerini şehre yansıtmış.

Topkapı Sarayı ile Yeni Câmi’ye kelebek elleriyle kütüphaneler kondurmuş. Padişah, yaralı kalbini kütüphanelerin kocaman meşin ciltlerinde onarmış. Belki de Enderunlu kâtiplerin kamışlarından damlayan mürekkep, bu sebillerin kurnalarından dolduruluyormuş. Öyle olmasa dipsiz bir hokkaya batırılmış gibi bunca cümleler çeşmenin mermer hâfızasına nereden kazınmış? Ya bu gümüş kubbesine çarpan Şehnaz şarkılar, suyun tenine nerden karışmış?

Nerede hatırası kazınmış bir sebil görsem aklım yaralanır. Aynada yüzüm yanmış gibi telâşa kapılırım. Şehrin eriyip akan her bir uzvu ile ben de eksilirim.

Ne garip… Sultan Üçüncü Ahmet Hân sanki hep acıya susmuş. Sustukça rahmeti artmış gönlünün, gözyaşları bereketlenmiş. Belki de bu yüzden kör kuşları toplayıp câmi ve sebîl kubbelerine kondurmuş. O kör kuşlar ki, tahtanın etrafında dönüp, altını oymuş. Oysa o tahtını indirenlere öfke bile duymamış. Şehrin her yerine lâleler ekerek kin ve nefretin oyununu bozmuş. İhanetin mor duvarlarında oynaşan gölgeleri “deryayı sim” içinde eritmiş.

Bir gün Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa bir düş görmüş. Zümrüt gerdanlık güzelliğinde bir çeşme cennet vâdilerinde akıyormuş. Bütün ulular ve hanlar, bu zümrüt kolyenin gerdanından âb-ı hayat içiyormuş. Ses mîmârı melekler zümrüt çeşmeyi getirip avucuna koymuşlar. Rüyanın en tatlı yerinde uyanmış. Kalbine bahşedilen bu çeşmeyi hemen Sultan Ahmet Hân efendimize arz etmiş. Çeşmenin planını bizzat Sultan Ahmet Hân çizmiş. Sebîl, hâl geometrisini iyi bilen saray mîmârı Kayserili Mehmet Ağa’ya yaptırılmış. Teni buz kesilmiş Bizans çeşmesi Perayton, nakkâşının elinde şehrin gerdanına zümrüt bir gerdanlık gibi asılmış. Üstelik Avrupa’da yara almış gibi gitgide batan Rokoko tarzı, Türk nâkkaşların elinde biraz aşk, biraz da rüzgârla kavrulmuş.

Karşıdan bakılınca, sekizgen prizma gövdeli su haznesinin köşeleri yumuşatılmış dikdörtgen içine alınmış. Fakat bu koku, iki basamakla çıkılan zümrüt köşkün neresinden geliyor? Çeşmenin dört bir yanını sarmış simetrik yıldız tozları belli ki o eski rüyadan gelirken üstünde kalmış.

Sebîlin çehresi bitkisel motifler, bezemeler, mukarnas, ve palmet gibi mîmâri işlemelerle bezenmiş. Bu çeşmeden içmek öldürebilir beni… Çünkü dört bir yanından akan kurnalar değil, şu üzerinde “Maşaâllah” yazan uzun vazolar resim tuvallerine hapsolmuş bütün çiçeklere her gün âh ü zâr etmekte…

Bakanın ruhunu, içindeki eğri büğrü çizgileri kim bilir ne kadar değiştirmiş bu nişler ve bordürler… Belki de sebîlden akan bu suyun tadı, sebîli güneş ve yağmurdan koruyan ahşap saçaklar sâyesinde bozulmuyordur. Çeşmenin tavan örtüsünü meydana getiren kurşun kaplamalı ahşap çatı, Türk aklının Osmanlı sebil mîmârisinde çeşmenin su ve ışığa nasıl da dönüştüğünü de anlatıyor.

Üstte mukarnaslı bir kuşak, onun üzerinde de çini bir kuşak yer alıyor. Tıpkı pâdişahın bahtı ve tahtı gibi iç içe, üst üste… Aslında yara almış bir gemiyi okyanus ortasında onarmak pek mümkün değildir. Onu kıyıya çekmek yenilemek gerekir. Belki de bu yüzden Tebrizli ustaların ruh haritasının içine klasik motiflerin yanında, hem lâle, hem de akantüs yaprakları gibi Avrupâi motiflerde ilâve edilmiş.

Bir türlü bitmek bilmeyen yeniçeri isyanları yüzünden göğsü daralmış, gül sîmâsı solmuş pâdişahın. Yine de ülkeyi geriletmeye çalışanlara inat Avrupa dünyâsına şekil veren her şeyi ülkesinde gerçek mânasına kavuşturmak için çalışmış. Sait Efendi ve İbrâhim Müteferrika’ya ilk matbaayı kurdurmuş. Elbette ülkeyi karanlıktan aydınlığa götürürken elindeki kandili söndürmemesi gerekiyordu. Vazo içindeki bu çiçek motifleri Avrupa’ya geçici olarak gönderdiği kültür ve medeniyyet akıncılarını mı temsil ediyordu?

Avrupa’nın abajurlu odalarında kalbinde kufi yazıyla dolaşan bu münevverler, kütüphanelerin serin meşîn kokularını, katedrallerin küf kokusuyla bulanık salonlarına bir ıtır gibi taşımışlardı. Dönerken getirdikleri motifler, nakkâşların varlıkları aslî mânâsına dönüştüren karanfil tırnaklarında san’at zevkine dönüştürülüyordu. Belki de pâdişah kütüphanesine yaptırdığı bu motiflere bakarken gönüllü yüklendiği bu yangında ülkenin yapısını, halkın gönlünü ve ruhunu muhafaza eden kapının anahtarını kaybetmemeye çalışıyordu.

“Aç besmeleyle iç suyu Hân Ahmet’e eyle dua”

Her şey besmele ile başlanmalıydı. Yangının içinde, suyun üzerinde buğulmadan kalabilmek için besmele… Sebillerin ve her kenarda bulunan çeşmelerin üzerine ta’lik hatla yazılmış on dört kıt'alık Kayseri ve Halep kadısı şair Seyyit Hüseyin Vehbî bin Ahmet’e ait kasidenin sonundaki beyt ise Sultân’a ait… Hatta çeşmeyi çepçevre saran kitâbeyi de bizzat kendi yazmış… Seyyid Vehbî’ye ait bu kasideyi nakşetmek sanki Sultân’ın “Patrona Halil” isyanıyla gönlüne darlık veren yükü atmak için bir vesile imiş..

Çünkü suyun yüzünde kalabilmek için fazlalıkları atmak gerekir denize. O fazlalıkların avuçlarda bıraktığı kesikleri yıkamak için de çeşme…

Çünkü su güzeldir, serindir… Bakmasını bilene sırrını gösterebilecek kadar berraktır. Fakat biz yüreğimizi görecek kadar cesur değiliz ki, artık unuttuk sebilleri, terk ettik, kırdık, kuruttuk… Bulanık kalplerle dolaştığımız şehirlerde çiçeklerimizi soldurduk. Düşlerimizi kemirir gibi eskiye ait ne varsa kalbura çevirdik…

Çeşmenin Ayasofya’ya bakan yüzündeki mısraya takılıyor gözüm:

“Aç Besmeleye iç suyu

Hân Ahmed’e eyle dua.”

Ben deminden beri bir masal mı uydurdum?

Bu griye boyanmış şehir…

Dev binalar…

Bakışları silinmiş şehzadeler, valide sultanlar bu eski zaman kaçağı sebillerden bize bakıp kim bilir neler söylemekteler…

Ne tuhaf…

İlk defa eşyânın beni fark etmiş olmasından korkuyorum. Ona baktığımda kalbime üşüşen yüzler, sesler ve görüntüler kendinden çok benim varlığıma bir kanıt sanki.

Ne tuhaf…

İlk defa bir çeşmenin varlığımda bir payı olduğunu hissediyorum…

Vâr olmak biraz da hâfızaya dokunan suretler, sesler ve kokularmış demek.

Peki ya bundan ötesi?

Saliha MALHUN